مناره‌ای در کویر

گردشگری - اعظم السادات راستی:
شهر بادگیرها را با یک نگاه گذرا نمی‌توانی بشناسی. یزد، شهری است بر پهنای بی‌ترحم کویر با معماری منحصر به‌فرد و مردمان خونگرم؛

البته شیرینی‌های معروف و دیدنی‌های فراوانی نیز دارد. امروز قصد پرداختن به شهر زیبای یزد را داریم.

استان یزد در قسمت مرکزی فلات ایران و در همسایگی استان‌های اصفهان، فارس، خراسان جنوبی و کرمان قرار دارد. این استان دارای 9شهرستان، 19شهر، 17بخش و 43دهستان است. باران در یزد بسیار کم می‌بارد به طوری که متوسط بارندگی سالانه در این استان، بین 50 تا 100میلی‌متر است. محدوده استان یزد جزئی از فلات مرکزی ایران به شمار می‌رود که کویرهای ایران نیز عمدتاً در این فلات جای دارند؛ پس بخش بزرگی از مساحت استان را کویرهای مختلف در بر گرفته‌اند.

پیشینه تاریخی
منطقه یزد یکی از سرزمین‌های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن ادوار مختلف تاریخی با قدمت 3هزار سال است. برخی مورخین، بنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی نسبت می‌دهند که وی زندانی ساخته و نام آن را چنین نهاده است و به اعتقاد عده‌ای دیگر از تاریخ‌نویسان، در دوره ساسانیان به فرمان یزدگرد اول(421– 339م) در این محل شهری به نام ‹‹یزدان‌گرد›› بنا شد و نام یزد از همین عنوان گرفته شده است که به معنی مقدس، فرخنده و در خور آفرین است. شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است. یزد، نگین کویر است و اولین بار نام آن در کنار اسم ‹‹چیتر تخمه›› یکی از همرزمان داریوش آورده شده است. این ناحیه همواره در دوره هخامنشیان از راه‌های معتبر مؤسسه‌های راهداری و مراکز چاپاری برخوردار بوده است. راهداری در یزد قدیم چنان اهمیتی داشت که خاندان «آل‌مظفر» از منصب راهداری ناحیه میبد به پادشاهی رسیدند.

مردم یزد به زبان فارسی رایج با پاره‌ای ویژگی‌های گویشی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند.گردشی کوتاه در شهر یزد، ساعت‌ها وقت لازم دارد؛ پس اینجا تنها به برخی از آثار تاریخی، مذهبی و دیدنی این شهر اشاره می‌کنیم.

آب‌انبار شش‌بادگیری
در شهری کویری همچون یزد، ارزش آب بیش از هر جای دیگر حس می‌شود. در این شهر بیش از 75 آب‌انبار وجود دارد که «آب‌انبار شش‌بادگیری» معروف‌ترین آنهاست. این آب‌انبار دارای 6بادگیر است و 180سال پیش در دوره قاجاریه ساخته شده. از ویژگی‌های مهم این اثر تاریخی، دو‌دهانه‌ مقرنس‌کاری‌شده است. همچنین 55پله ورودی در قسمت جنوبی که بین پله 25 و 26 از بالا یک هشتی با سنگفرش آجری قرار دارد، ویژگی دیگری است که در این آب‌انبار دیده می‌شود.

مجموعه مارکار
این مجموعه شامل برج ساعت و مدرسه بوده، متعلق به اوایل دوره پهلوی است. مجموعه مارکار در محله تل (دروازه قصاب‌ها) قرار دارد.
برج و باروی قدیمی شهر یزد
حصار قدیمی شهر یزد در سه قسمت و سه دوره بنا شده است:
شاهزاده فاضل و قلعه کهنه(دوران آل‌مظفر)
مالمیر(مادر امیر/ دوره اتابکان یزد)
فهادان و سیدگلسرخ(دوره ابوجعفر کاکوئیه)

آتشکده زرتشتیان
یکی از اماکن مربوط به زرتشتیان، آتشکده آنهاست. این بنا در خیابان آیت‌الله کاشانی واقع شده و شامل ساختمان و باغ مشجّری است که در قرن اخیر ساخته شده‌اند. در این محل، آتشی که برای زرتشتیان محترم است و دارای قدمتی دیرین بوده و باید همیشه روشن نگه داشته شود، نگهداری و از آن مراقبت می‌شود. قدمت این آتش به 1500سال می‌رسد. ساختمان اصلی آتشکده در وسط حیاط و بر بلندی قرار دارد و آن ‌را درختانی همیشه‌سبز احاطه کرده‌اند. حوضی مدور و بزرگ در محور ورودی بنا، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. آتش در محفظه‌ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتاً وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‌هایی برای مراسم نیایش، پیرامون آن طراحی شده است.

دخمه زرتشتیان
دخمه در فرهنگ فارسی به معنای گورخانه گبر است. دو دخمه در حاشیه جنوبی شهر یزد، در حوالی منطقه صفائیه در بالای تپه‌ای نسبتاً مرتفع قرار دارد که یکی قدیمی‌تر است و به نام «هانجکی هاتریا»(زرتشتی هندی‌الاصل) شناخته می‌شود و دیگری که بعدتر ساخته شده، گلستان نام دارد. در وسط این دو دخمه، چاله‌ای سنگی وجود دارد که زرتشتیان، مردگان خود را در آن می‌گذاشتند. این اثر، مربوط به دوره قاجار است. دخمه گلستان 25متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه 6متر است. دخمه هانجکی نیز 15متر قطر دارد.

مدرسه ضیائیه
این ساختمان (مشهور به زندان اسکندر) متعلق به سال 631هجری قمری است. بانی این بنا شرف‌الدین علی رضی است. این مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده‌امام قرار دارد.

حمام خان
حمام خان به گرم‌خانه نور نیز شهرت دارد. سابقه احداث حمام به سال 1212هجری قمری برمی‌گردد و در تاریخ 1242هجری قمری، تجدید بنا شده است. تزئینات حمام خان بسیار ساده بوده بطوری که مهم‌ترین تزئین آن، نقاشی‌های بخش شاه‌نشین است. مساحت حمام، 1170متر مربع و زیربنای آن 900متر مربع است.

بازار خان
ساخت این بازار به زمان ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. ساختار متفاوت و عرض متباین آن، حکایت از ساخت تدریجی‌اش دارد. این بازار 258متر طول دارد و ارتفاع آن بین 4 تا 6 متر متغیّر است. در بخش شمالی- جنوبی 53مغازه و در بخش شرقی-غربی آن 100مغازه وجود دارد.

مسجد جامع کبیر
این مسجد، یکی از باارزش‌ترین بناهای تاریخی-هنری شهر یزد است. بانی ساختمان اصلی مسجد را علاءالدوله گرشاسب آل‌بویه (قرن ششم هجری) می‌دانند ولی مسجد کنونی مربوط به آل‌مظفر و تیموریان (قرن هشتم و نهم هجری) است. از امتیازات هنری و معماری این مسجد می‌توان قدرت و استواری کاشیکاری‌های نفیس و جالب، سردر بلند، دو کتیبه نفیس (یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث) روی کاشی لاجوردی معرق در کنار سردر باشکوه، دو مناره زیبا و تزئینات کاشی‌کاری‌شده دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد اشاره کرد. ارتفاع مناره‌های مسجد حدود 48متر و ارتفاع سردر آن حدود 24متر است.

مجموعه امیرچخماق
امیرجلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری و حاکم یزد، با همکاری همسر خود فاطمه‌خاتون جهت آبادانی یزد، مجموعه‌ای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسراها، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و از همه مهم‌تر مسجد امیرچخماق را بنیان نهادند.
سنگ نصب‌شده در کریاس مسجد به طرف میدان و نقر وقف‌نامه بر آن به خط نسخ، شبکه‌های ظریف از کاشی‌های معرق دور خارجی گنبد محراب صفه اصلی با طاق‌نمای مقرنس‌کاری و… این مسجد را از نظر مرتبه زیبایی، بعد از مسجد جامع قرار داده است. این بنا که مسجد جامع نو نیز نامیده می‌شود، در قرن هشتم هجری قمری بنا نهاده شده است.

مسجد ملااسماعیل
این مسجد بزرگ در جنوب میدان خان قرار گرفته و اثر همت والای آخوند ملااسماعیل عقدائی در سال1222 است.
این مسجد مشتمل است بر ایوان وسیع با دهنه 75/15متر و شبستان با 32ستون و گنبدهای زیبا، نقش و نمای آجری درگاه‌ها و گاهی تلفیق‌شده با کاشی و سنگ مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی با مطالبی با خط نستعلیق و سنگ‌لوحه‌های مختلف.

مسجد ریگ
این مسجد که کاروانسرایی مخروبه بوده، توسط امیرمعین‌الدین اشرف بنا شده است. منار گلی مزین به کاشی با خطوط و نقوش هندسی، قفسه‌ای چوبی در بالای منار کتیبه خط ثلث بر کاشی معرق در سه طرف سردر، در کنده‌کاری دولنگه‌ای، کاشی‌های شش‌ضلعی فیروزه‌ای و آبی با حاشیه‌های سیاه و سفید مرسوم قرن نهم هجری در بدنه محراب و طاق‌نمای محراب با گچ‌کاری مقرنس، از برجستگی‌های مهم این مسجد به شمار می‌رود.

بقعه دوازه امام
این بقعه مشتمل بر دوازده گنبد منفرد در سال 429هجری به دستور ابوسعید و ابویعقوب از امرای علاء‌الدوله فرامرز ساخته شده است. در این بقعه، کتیبه‌ای به خط کوفی، بالای سر درگاه که در حاشیه‌ای از نقوش گُل و بوته قرار دارد و سنگ قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم به اندازه 92×60 که در محراب نصب است، توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند.

خانه لاری‌ها
این خانه در سال 1286قمری ساخته شده و مالک آن حاج‌محمدابراهیم لاری بوده که سابقاً به عنوان خانقاه نعمت‌اللهی از آن استفاده می‌شده است. مساحت آن، حدود 1700متر است و زیربنایی معادل 1200متر مربع دارد.
درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها و اتاق‌های آیینه‌کاری و نقاشی‌شده آن، یکی از نمونه‌های زیبا و عالی خانه‌های اعیانی قرن سیزدهم است.